Çocuklarda Sorumluluk Duygusu

Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla,

Allah’a hamd, Resûl’üne salât ve selam olsun.

Bu ayki yazımızda, hayatımızda sürekli ihtiyaç duyduğumuz ve sıkça yanlış anlaşılan kavramlardan biri olan sorumluluk konusunu ele almak istiyoruz. Sorumluluk nedir ve neden yanlış anlaşılan bir kavramdır? Bir seminerde katılımcılara “Sorumluluk sizin için ne ifade ediyor?” diye sormuştum. Aldığım yanıtlar genellikle çocukların yerine getirmediği sorumluluklara odaklanmıştı. “Peki, sorumluluk çocuklara kaç yaşında verilmelidir?” diye sorduğumda ise “8, 9, 10, 12, 14…” gibi çeşitli cevaplar aldım. O gün anladım ki, sorumluluk gerçekten de yanlış bilinen ve algılanan bir kavramdı. Genellikle sorumluluk denildiğinde, olumsuz çağrışımlar akla gelmektedir. Bu durumun temel sebeplerinden biri, sorumluluğun doğru bir şekilde öğrenilmemesi ve bu eksik bilginin yanlış bir şekilde öğretilmeye çalışılmasıdır. Bu yazıda, “Sorumluluk nedir, çocuklarda sorumluluk neden önemlidir, sorumluluk bilinci ne zaman ve nasıl kazandırılmalıdır, ve farklı yaş gruplarına göre hangi sorumluluklar verilmelidir?” gibi sorulara yanıt arayacağız. Gelecek yazımızda ise, yetişkinler için sorumluluk üzerine bir yazıyı paylaşmayı planlıyoruz, Allah nasip ederse.

Kısaca ifade etmek gerekirse, sorumluluk; bir kişinin, üstlenmesi gereken görevleri zamanında, kendi iradesi ve isteğiyle yerine getirmesidir. Evde, okulda, işte veya toplum içinde, birey olarak her alanda farklı sorumluluklarımız bulunmaktadır. İnsanoğlu zaten dünyaya Rabbine karşı bir sorumlulukla gelmiştir. Örneğin, Allah’a (cc) hakkıyla ibadet etmek ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmamak, Allah’a karşı en temel sorumluluklarımızdandır. Sorumluluklar, farklı alanlarda hayatımızda var olmaya devam eder ve bu sorumluluklar, çocukların hayatında da büyük bir önem taşır. Çocuklarda sorumluluk, genellikle okul çağında kazandırılmaya çalışılır. Oysa ki, sorumluluk bilinci erken çocukluk döneminde, yani çocukluğun ilk yıllarından itibaren (iki yaş) kazandırılmalıdır. Çocuğun hayatının ilk döneminde sorumluluk becerisinin doğru bir şekilde kazandırılması, sorumluluk duygusunu içselleştirmesine ve yaşamına aktarmasına yardımcı olur.

Çocuklar için sorumluluk bilinci kazanmak oldukça önemlidir. Planlı, kendi kararlarını verebilen, özgüvenli, kendini ifade edebilen, karar verirken değer yargılarına dikkat eden, kendisine karşı öz saygısı olan, bağımsız hareket edebilen ve sınırlarını koruyabilen bireyler yetişir. Kendi ihtiyaçlarını fark eden ve bu ihtiyaçları kendisi karşılayabilen çocuklar, özgüven, sosyalleşme ve karar verme yeteneklerini geliştirirler ve bu olumlu özellikler kişiliklerini olumlu yönde etkiler.

Çocukların gelişimini ve hayatlarını olumlu veya olumsuz etkileyen sorumluluk konusunda bazı yaygın hatalar yapılmaktadır. Örneğin, çocuğa uygun sorumluluklar verilmemesi veya mükemmel sonuçlar beklenmesi gibi hatalar, çocuğun sorumluluk bilincini olumsuz etkileyebilir. Beş yaşında bir çocuğun, annesiyle sofrayı toplamak istediğini, fakat annenin çocuğun küçük olduğu gerekçesiyle bu isteğe izin vermediğini düşünelim. Zamanla çocuk, sorumluluk almayı öğrenemediği için on iki yaşına geldiğinde annesine yardım etme isteği azalabilir. Bu durumda, anne çocuğun sorumluluk almadığından şikayet edebilir, ancak sorumluluk bilincini geliştirmesi için gerekli adımlar atılmadığı için bu durum ortaya çıkmıştır.

Sorumluluk verme sürecinde bir diğer hata, çocuklara uygun olmayan ağır sorumluluklar yüklemek ve onlardan bir yetişkinin yapabileceği performansı beklemektir. Bu şekilde sorumluluk bilinci kazandırılamaz. Çocuklar için en etkili yöntemlerden biri, sorumluluk bilincini oyunla kazandırmaktır.

Çocuklara Sorumluluk Bilinci Ne Zaman ve Nasıl Kazandırılmalıdır?

Sorumluluk bilinci, erken çocukluk döneminde, yani yaşamın ilk yıllarından itibaren şekillenmeye başlar. İki üç yaşlarında, gelişimlerine uygun ve yerine getirebilecekleri sorumluluklar yavaş yavaş verilmeye başlanır. Ancak, sorumluluk verirken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır. Her ebeveyn kendi çocuğunu tanır; çocuğun gelişim düzeyi, kas gelişimleri, vereceği sorumluluk için yeterli olup olmadığını değerlendirmeli ve buna göre adımlar atmalıdır.

Sorumluluk Bilinci Kazandırmak İçin Dikkat Edilmesi Gerekenler

1. Çocuğun gelişim düzeyine uygun sorumluluklar verilmeye başlanmalıdır.
2. Verilmek istenen sorumluluklar oyunla öğretilebilir. Örneğin, “Hadi bakalım, oyuncak sepetini ne kadar sürede dolduracağız?” gibi oyunlarla sorumluluk bilinci kazandırılabilir.
3. Çocuğunuzu iyi gözlemlemeli ve tanımalısınız. Ancak bu şekilde, ona nasıl yaklaşmanız gerektiğini bilebilirsiniz.
4. Olumlu rol model olmalısınız. Sorumluluklarını yerine getirmeyen bir ebeveynin, çocuğuna sorumluluk bilinci kazandırması zordur.
5. Çocuğun yapabileceği işlerde müdahaleci, baskıcı, otoriter davranışlardan kaçınılmalı, ebeveyn tutumları tutarlı olmalıdır.
6. Çocuğun düşüncelerine değer verilmeli, bağımsız hareket edebileceği alanlarda engellenmemelidir.
7. Çocuğun başarısız olabileceği durumlarda, sabırlı olunmalı ve çocuğun kendi başına çözüm bulması için fırsat tanınmalıdır.

Yaşa Göre Verilebilecek Sorumluluklar

2-4 Yaş

• El ve yüz temizliğini yapabilir.
• Dişlerini fırçalayabilir.
• Kıyafetlerini kendisi seçebilir ve giyebilir.
• Oyuncaklarını toplayabilir.

4-5 Yaş

• Kur’ân okuma rutini oluşturabilir.
• Sofra kurmaya yardım edebilir.
• Yatağını toplayabilir.
• Toz alma işlemini yapabilir.

6-7 Yaş

• Namaz vakitlerini takip edebilir.
• Ayakkabısını bağlayabilir.
• Yemeğini tabağına kendisi doldurabilir.
• Odasını toplama ve düzenleme sorumluluğunu üstlenebilir.

8-10 Yaş

• Kulluk vazifelerini yerine getirebilir.
• Derslerini hatırlatma olmadan yapabilir.
• Makarna, omlet gibi basit yiyecekleri hazırlayabilir.
• Evcil bir hayvanın bakımını tamamen üstlenebilir.

Ebeveynler, çocuklarına özellikle İslami sorumluluklar konusunda doğru bir şekilde rehberlik etmelidir. Namazını kılan bir ebeveyn, çocuğuna da namazı sevdirir. Doğruyu söyleyen, eşine yardım eden bir ebeveyn, çocuğuna da aynı erdemleri kazandırır. Çocuklar, sözlerden çok davranışlara dikkat ederler. Bu nedenle, sorumluluk bilincini kazandırmak için en önemli adım, doğru bir rol model olmaktır.

Allah (cc), öğrendiklerimizi hayatımıza geçirmeyi kolaylaştırsın. Âlemlerin Rabbine hamdolsun.