EDEBİYAT NEDİR?

EDEBİYAT NEDİR?

Arapça “edeb” kökünden gelen edebiyat, aslında “ilm-i edeb”in bütün anlamlarını toplayan çoğul bir kelimedir. Tanzimat’tan sonra Türkçede tekil olarak bugünkü anlamda kullanılmıştır. Arapçada “edeb” türlü manalar taşır: İyi ahlak, terbiye, nezaket, utanma, usul, kural… Bu anlamlar bize de geçmiştir. Bir Arap vecizesi: “Edeb, dinin üçte ikisidir.” der.

Cahiliye Dönemi’nde ve İslamiyet’ten sonra edep, asil ve yüce şeylere bağlılık fikrini belirtmiştir. Bunun için mecazlı olarak “kişiyi yüksek kültüre ve felsefeye ulaştıran unsurların tümüne” edeb denilmiştir. Hukuk, ahlak, şiir, sanat, felsefe de böylece edebiyatın içinde sayılmıştır. Türkçede edebiyat kelimesini bugünkü anlamda ilk kullanan, Tanzimat Dönemi öncülerinden Şinasi’dir. Daha önce edebiyat kurallarını öğreten (bedi’i beyan, lügat, iştikak, aruz, kafiye, hat gibi) ilimlere ilm-i edeb deniyordu. Nazım ve nesir edebî eserlerde şiir ve inşa diye anılıyordu.

Tanzimat Dönemi şair ve yazarları, edebiyatın edep kavramıyla ilgisine önem vermişlerdir. Onlara göre, toplumu ve kişileri kalkındırmak ve yüceltmek amacını taşıyan edebiyat; edep dışı, bayağı sözlerle yapılamaz. Ahlaksızlığın ve çirkinliğin edebiyatta yerinin olmaması gerekir. Nitekim Şinasi, ünlü bir tartışmasında kendisine hakaret eden birini şu şekilde karşılamaktadır: “Edebiyat fenni öyle bir marifettir ki insanlara terbiye ve ahlak öğrettiği için ona edep ve mensup olanlara edip demişlerdir.”

Batı dillerinde edebiyat karşılığı kullanılan literatür (littérature) terimi, Latince “güzel yazı” anlamına gelen “litteratura”dan gelmektedir. Literatür, belirli bir ilim dalında yazılmış eserleri de anlatmaya yarar. İktisat literatürü, hukuk literatürü gibi ifadeler günümüz Türkçesine de geçmiştir.

Edebiyatın Tanımı

Matematik gibi akılcı, fizik gibi deneyli bilimlerde tanımlar çok önemli ve kesindir. Fikir ve sanat dallarında ise kesin tanımlar olamayacağı gibi, önemli de sayılmaz. Bu alanlarda tanımın görevi öğretmekten çok düşündürmektir. Örneğin şiir kavramının binlerce tanımı yapılmıştır. Hepsi de doğruya benzer ama hepsi doğruya benziyorsa, hiçbiri tam anlamıyla doğru değildir. Bütün bu tanımlar “bir başka açıdan” görüşler olduğu için, tarif edenin zevkine ve sanat anlayışına göre değişebilir. Edebiyatın tanımı da böyledir. Örneğin bir sözlük, edebiyatı şu şekilde tanımlar: “Edebiyat, düşünce, duygu ve hayallerin söz ve yazı hâlinde güzel, etkili bir şekilde anlatılması sanatıdır.” Biz de şöyle bir tanım yapabiliriz: Edebiyat; bilgi, gözlem ve deneyimlere dayalı duygular, düşünceler ve hayaller yardımıyla güzel söz ve yazı eserleri meydana getirme sanatıdır.

Edebiyatın Türlü Anlamları

Eski Yunan ve Latin çağlarından beri edebiyat (bir anlamda şiir), güzel sanatların (Beaux-Arts) beş kolundan biri sayılmaktadır. Faydalıdan ziyade güzeli öne almasıyla ayrılan bu beş güzel sanat; musiki, resim, mimarlık, heykelcilik ve edebiyattır (şiir). Ancak günümüzde güzel sanatlar anlayışı değişmiştir. Artık bu beş sanat dalının üzerine bale (dans), sinema, senaryo, fotoğraf gibi yeni sanat dalları da eklenmiştir. Hatta faydalılık fikrini öne çıkaran, ancak ince bir zevk taşıyan zanaat işleri de sanat olarak değerlendirilmektedir.

Edebiyatın güzel sanatlar arasında sayılması, dünyada ve Türkiye’de çok eski zamanlardan beri benimsenmiştir. Orta Asya Dönemi’nden kalan sanat ürünlerinin çoğu, edebî verimlerdir. Türkiye Türklüğünün de en çok eser verdiği ve benimsediği güzel sanat dallarından biri edebiyat olmuştur.

Edebiyat kelimesi, dilimizde mecazen “boş laf, süslü laf” anlamlarına da gelir. Bir kimse, hiçbir ciddi fikir katmaksızın uzun uzun ve parlak cümlelerle konuşur veya yazarsa onun için “edebiyat yapıyor” denir. Bu tür zorlamalardan “edebiyat” (!), önemle kaçınılmalıdır.

Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı