Haymana İlçesinin Tarihçesi
İlçemizin değişik yörelerinde bulunan tarihi kalıntılar ve yapılan kazılarda çıkartılan eserlerin incelenmesi sonucunda; Bölgede Hititler, Frigyalılar, Romalılar ve Bizanslıların bir süre yaşadıkları anlaşılmaktadır. Anadolu`nun Türkleşmesinden sonra Selçuklular ve Osmanlı idaresine giren bölge Cumhuriyet döneminde de varlığını sürdürmektedir.
1588-1590 tarihlerini kapsayan Ankara Şer’iye sicillerinde bulunan evraklar arasında yer alan bilgilere göre, Ulu ve Kiçi Haymana (Büyük ve Küçük) kazalarından bahsedilmektedir.
1785-1840 tarihleri arası Osmanlı Dönemi idari durum haritasına göre ilçe merkezi şimdiki Polatlı ilçesinin Sivri köyü yakınında bulunan Büyük Haymana ve Küçük Haymana isimli ve iki ilçe bulunmaktadır. Haymana ismini her iki Haymana’nın ilk kuruluşunda eski yerleşim yerinde Büyük ve Küçük Haymanada iki bölüklü birçok boy ve oymakların çadırlarda yaşaması sonucu çadırlı anlamına gelen ‘Haymana’dan almıştır. Daha sonra bu iki ilçe birleştirilerek merkezi Polatlı ilçesinin Sivri köyü olmuştur. Bu yere Haymanateyn (iki Haymana) denilmiştir. Yaklaşık 1862 yıllarında Hükümet binasında çıkan büyük bir yangın sonucu tüm kayıtlı evrak ve dökümanın yanması, ilçe merkezinin çukurda oluşu, yol güzergahında bulunmayışı, havasının ağırlığı gibi sebeplerle halen ilçemize bağlı Erif (Sarıdeğirmen) köyüne geçici olarak naklediliyor. Altı yıl burada devlet hizmetleri yürütülüyor. 1868 yıllarında geçici olarak ilçe merkezi ilçemiz Culuk köyüne naklediliyor. 1874 yılında ilçe merkezi Kadıköy’e (Yeşilyurt) naklediliyor. 1878 yılında Ankara Valisi Abdi Paşanın bölgeyi ziyaret etmesi sonucu sıcak ve şifalı suyundan istifade etmek için halkın gelerek çadır kurup ve yazı geçirdikleri şu anki ilçe merkezinin bulunduğu yere yani ‘Yabanhamam’a nakledilmesine karar verilmiştir. 1880 yılında İlçe buraya nakledilmiş ve aynı yılda ilçenin ilk Kaymakamı Mehmet Sadık Bey atanmıştır. Mehmet Sadık Bey 28 odalı mükemmel bir hükümet konağı inşa ettirmiştir.
İlçe halkını Haymana’lıların oluşturması ve Haymana’nın eski ilçeleri olması nedeniyle Yabanhamam ismi Haymana olarak değiştirilmiştir.
Kaymakam Mehmet Sadık Bey ilçenin belediyelik olması için alt yapı çalışmalarını tamamlamış, İlçe 1885 yılında belediyelik olarak Rum asıllı Topal Petro ilk Belediye Başkanı olmuştur.
1897 yılında Haymana Redif Taburu Osmanlı-Yunan savaşına katılmış ve gösterdiği kahramanlıklarla adını duyurmuştur. Özellikle İkinci Valestini savaşında büyük başarılar elde etmiştir. Bu gün Haymana Hükümet Konağının arka cephesinde yer alan İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü binası 1895 yılında Haymana Redif Taburunun silah ve mühimmat deposu olarak yaptırılmış tarihi bir anıt olarak ayakta durmaktadır .
Anadolu’nun her bölgesinde olduğu gibi Haymana’nın çeşitli yörelerinde (Gavur Kalesi, Culuk Köyü, Oyaca, Höyük) yapılan kazılarda bölgede Hititler, Frigyalılar ve Romalıların izlerine rastlanmıştır. 1071 Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu’nun Türkleşmesiyle birlikte XII. Yüzyılda Haymana’nın da yer aldığı bölge Türk egemenliğine girmiştir.
23 Ağustos 1921’de başlayıp 12 Eylül 1921’de Düşmanın Haymana’dan çıkarıldığı Sakarya Meydan Savaşının bir kısmının İlçemiz sınırlarındaki Mangaldağı, Türbetepe ve Çaldağ mevkilerinde geçtiği bilinmektedir.
Haymana isminin nereden geldiği konusunda çeşitli rivayetler vardır. Osmanlı Devletinin Kurucusu Osman Gazi’nin annesinin adının Hayme Ana olduğu, şimdi İlçe merkezinin bulunduğu yerde vefat ettiği ve buraya defnedildiği; mezarının burada bulunması nedeniyle de Hayme Ana adının değişerek Haymana olduğuna inanılmaktadır. Haymana kelimesinin, Divan-ı Lugat-ı Türk’te mera, otlak, yeşillik anlamına geldiği bilinmektedir. XVIII. Yüzyıl Ankara çevresinin idari yapısında bu bölgeden Haymanateyn diye bahsetmektedir. 1588-1590 yılları arasındaki Ankara Şeriye Sicilinde bu bölgeden Büyük Haymana ve Küçük Haymana diye bahsedilmektedir.
Dereköy’de bulunan ve 1930 ve 1998 yıllarında kazı çalışmaları yapılan Gavurkale önemli bir Frig yerleşim alanıdır. Türkhöyük köyü ve Oyaca kasabalarında bulunan höyükler, buraların Hititler döneminde bir yerleşim alanı olduğunu göstermektedir.
Haymana Ankara’nın güneyinde yer alır. Haymana’nın Ankara şehir merkezine uzaklığı 74, Polatlı’ya 42, Gölbaşı’na 55 kilometredir. İlçe toprakları 39 – 40 kuzey enlemleri, 32 – 33 doğu boylamları arasında yer alır; yüzölçümü 2968 km2, rakımı 1259’dur. İlçenin doğusunda Bala ve Gölbaşı, güneyinde Kulu ve Cihanbeyli, batısında Polatlı ve kuzeyinde Gölbaşı İlçeleri yer alır.
Karasal iklimin hüküm sürdüğü İlçemizde en soğuk ay olan Ocak ayının ortalama sıcaklığı -2oC, en sıcak ay olan Temmuzun ortalama sıcaklığı ise +19oC’ dir. Yıllık yağış ortalaması 414 mm3‘tür.
İlçe topraklarının 2/3 sini Haymana Platosu oluşturur. Haymana Platosunun rakımı 1100 m. dir. İlçemiz sınırlarında bulunan dağlardan Karacadağ’ın yüksekliği 1724 m, Mangaldağ 1436 m ve Çaldağı 1351 m.dir.
Bölge akarsular bakımından fakir olup bitki florası zengin, orman alanları ise 500 hektar kadardır.