Kur’an’a ve Hadislere Göre Eğitim
Kur’an’da Allah’ın biz kullarından yapılmasını istediği emir ve tavsiyelerin yanında bir de kaçınılmasını istediği, kerih görülen davranışlar yer almaktadır. “Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi emreder; hayâsızlığı, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.” 43 ayetinde de bu durum ifade edilmiştir. Bu ve buna benzer ayetler ele alındığında Kur’an’ın insanı eğitmek amacıyla gönderilen bir kitap olduğunu söylemek mümkündür.
Kur’an’ın eğitim metodu incelendiğinde tek bir yöntemin benimsenmeyip birçok farklı eğitim yönteminin bir arada işlendiği, farklı eğitim anlayışına sahip bütün insanları kapsayan bir eğitim modeline sahip olduğu görülür.44 Örneğin “…Resulullah (Allah’ın Elçisi) en güzel örnektir.”45 ayetinde taklit metodu, “Görmekte olduğunuz gökleri direksiz olarak yükselten, sonra Arş’a istivâ eden, güneşi ve ayı emrine boyun eğdiren Allah’tır. (Bunların) her biri muayyen bir vakte kadar akıp gitmektedir…” 46 bu ve buna benzer ayetlerde gözlem ve delil metodu, “Ey inananlar! Allah’ı çokça zikredin.” 47 gibi ayetlerde telkin metodu, cennet ve cehennemle ilgili tasvirlerin yer aldığı ayetlerde ödül-ceza metodu, “Hiç düşünmüyor musunuz?” 48, “Sana soruyorlar, onlara de ki…” 49 gibi ayetlerde soru-cevap metodu, “O, insanı pıhtılaşmış kandan (alak’tan) yarattı.” 50 gibi ayetlerde de açıklama metodu kullanılmıştır.
Kur’an’ın bütünü incelendiğinde insanların temelde dört ana konu hakkında eğitildiği görülmektedir. Bunlar; iman, ibadet, ahlak ve insanlar arası ilişkileri düzenleyen temel ilkelerin eğitimi olmak üzere dört gruptur.51 İnen ilk ayetlerin iman esasları üzerinde durduğu, Kur’an’ın muhatap olduğu kesimin öncelikle iman konusunda eğitildiği daha sonra ibadet, ahlak, sosyal yaşamla ilgili meselelerde aşamalı olarak terbiye edildiği görülmektedir.52 Bu da Kur’an’ın insanı sadece belli konuda değil, insanla ilgisi olan her alanda eğitmek istediğini gösterir. Örneğin Kur’an’da bireysel anlamda Allah’a karşı olan sorumlulukların yer aldığı ayetlerin yanında toplumsal ilişkileri düzenleyen ayetler de mevcuttur. Bu durum insanın hem Rabbine karşı olan sorumlulukları hem diğer insanlara karşı olan sorumlulukları açısından eğitilme amacı güdüldüğünü gösterir. Yine Kur’an’da yer alan kevni ayetler zihinsel eğitimi, adalet, yardımseverlik gibi güzel ahlaka dair ayetler de ahlaki eğitimi hedeflemektedir.
Kur’an’ın eğitimde önemli gördüğü noktalardan biri, belli bir süre veya dönem için olmayıp insan hayatının tamamını kapsamasıdır. Kur’an’da insana dair yer alan her şey insanın yaşamının tümünü kapsar ve yaşam boyu devam eder. Yüce Allah’ın insandan yapmasını istedikleri belli bir dönemle sınırlı tutulmamıştır. 53
Kur’an’da çocuk eğitimi konusu üzerinde de durulmuştur. Bu konuda anne babalar çocuklarının eğitiminden sorumlu tutulmuş ve bununla ilgili gereken tedbirlerin alınması istenmiştir. Örneğin “Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun…” 54 ayetinde bu konuya temas edilmiştir. Yine Kur’an’da baba-oğul ilişkilerini konu alan ayetleri de ebeveynlere çocuk eğitimi konusunda örnek teşkil edecek şekilde anlamak mümkündür.55
Peygamberimiz’ in (sav) uygulamaları ve sözlerindeki eğitim anlayışının da Kur’an’daki eğitimle paralellik gösterir. Peygamberimiz (sav) Kur’an’ı tebliğ etmekle görevlendirilmiş Allah’ın elçisidir. O, bu görevini önce bizzat kendisi yaşayarak ifa etmiştir. Dolayısıyla Peygamberimiz’ in (sav) eğitim ilkelerinin de Kur’an’la örtüştüğü, Kur’an’i eğitimle Peygamberi eğitimin birbirini kuşattığı görülür. Peygamberimiz (sav) kendi eğitim sorumluluğunu “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim” 56 sözüyle ifade etmiştir. Peygamberimiz’ in (sav) eğiticiliğine temas eden rivayetler arasında “… Ben ancak muallim olarak gönderildim” 57 , “… Allah beni zorlaştıran ve sıkıntı vermek isteyen biri değil, muallim ve kolaylaştıran biri olarak gönderdi” 58 hadisleri de zikredilebilir. Kur’an’da da Peygamberimiz’ in (sav) insanlara kitabı ve hikmeti öğreten bir öğretmen olduğuna vurgu yapılmıştır.59
Peygamberimiz’ in (sav) eğitim ilkelerine bakıldığında insanlara sevgi ve merhamet duyduğu ve bu sevginin neticesinde onları yanlış yoldan uzaklaştırıp doğru yola yönlendirdiği görülür. Bir hadisinde kendisini gece yanan ateşe üşüşen kelebekleri ateşten uzaklaştıran birine benzeterek, insanları kötü sonuçlardan uzaklaştırmaya çabaladığını belirtmiştir.60 Kur’an’da yer alan “And olsun, size kendi içinizden öyle bir peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir. O size çok düşkün, mü’minlere karşı da çok şefkatli ve merhametlidir.”61 ayetiyle de bu durum ifade edilmiştir. Yine eğitilecek kitlenin anlama kabiliyetine göre eğitim vermek, eğitimi sürekli fakat aşamalı vermek, günün ihtiyaçlarını karşılayacak meselelerde eğitim vermek, örnekler vererek konunun anlaşılmasını sağlamak gibi daha birçok yöntemleri Peygamberimiz’ in (sav) eğitim uygulamalarına dahil etmek mümkündür.62
Peygamberimiz (sav) kendisi bir eğitimci olmakla beraber ümmetinden de kendi çocuklarını eğitmelerini istemiştir. Çocuk eğitiminin önemine değinen birçok hadis mevcuttur. “Kişinin çocuğuna terbiye vermesi bir sa’ (ölçek) sadaka vermesinden daha hayırlıdır.”63 , “Hiçbir baba, çocuğa iyi bir terbiyeden daha üstün bir bağışta bulunmamıştır.” 64 , “Evladınıza gereken bakımı yapınız ve güzelce terbiye ediniz.” 65 , “Çocuğun babası üzerindeki hakları ismini ve edebini güzel yapmasıdır.” 66 hadisleri bunlardan bazılarıdır. Yine Peygamberimiz (sav) “Hepiniz çobansınız ve hepiniz güttüklerinizden sorumlusunuz” 67 hadisinde de çocukların bakım, eğitim gibi bütün sorumluluklarından ebeveynlerin mesul tutulacağını vurgulamıştır. Kur’an ve hadislerde geçen çocuk eğitimine dair bu ve bunun gibi ifadelerden yola çıkarak İslam alimlerinden İbn Kayyım “Kıyamet günü Allah babalardan dolayı çocukları sorguya çekmeden önce, evlatlardan ötürü babaları sorguya çeker.” Buyurmuş ve çocuk eğitimin anne baba üzerindeki en büyük sorumluluk olduğunu ifade etmiştir.68
HADİSLERDE 0-7 YAŞ DÖNEMİ ÇOCUK EĞİTİMİ 2020 YÜKSEK LİSANS TEZİ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ Regaibe KALYON
KAYNAKÇA
43 Nahl, 16/90.
44 Arzu Kayacan. Kur’an’da Çocuk Eğitimi, (Yüksek Lisans Tezi, Uşak Üniversitesi, 2019): 50-52
45 Ahzab 33/21.
46 Ra’d, 13/2.
47 Ahzab, 33/41.
48 Saffat 37/155.
49 Bakara, 2/189, 215,217.
50 Âlak, 96/2.
51 Muhsin Demirci, “Kur’an’ın Ana Konuları”, (İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları 2016): 17-33.
52 Atilla Yargıcı. “Mekki ve Medeni Surelerin Ana Mesajları Açısından Değerlendirilmesi”, İslami Araştırmalar Dergisi 17/4. (2004): 281-294.
53 Kayacak, Kur’an’da Çocuk Eğitimi, 18-27.
54 Tahrim, 66/6.
55 Lokman, 31/13-19.
56 Buhari, Edebu’l Müfred, Thk: Muhammed Nasiruddin el-Albani, Çev: Rauf Pehlivan (Motif Yayınları: İstanbul, 2012), 112; Ebu Bekr Muhammed b. Ca’fer Sehl El-Haraiti, Mekarimu’l Ahlak, Çev: Kasım Yürekli (İstanbul: Nesil Yayınları, 2012), 21.
57 İbni Mace, “Sünnet”, 17.
58 Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî, Sahîhu Müslim, (Riyâd: Beytu Efkâri Düveliyye 1998), “Mesâcid”, 33.
59 Bakara, 2/129; Âli İmran, 3/164.
60 Müslim, “Fezâil”,19.
61 Tevbe, 9/128.
62 Abdurrahman Ece, “Hadisler Bağlamında Hz. Peygamber’in Eğitim ve Öğretim Metodu”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/10. (Haziran 2019): 291-314.
63 Tirmizi, “el-Birr ve’s-Sıla”, 33. (Sahih hadistir. Mansr Ali Nasıf el-Hüseyni, Konularına göre Buhari, Müslim, Ebu Davud, Tirmizi, Nesai Hadisleri, Çev: Abdülvehhab Öztürk, Tac Tercümesi ve Şerhi, Kahraman Yayınları, İstanbul, 2012, 4/524.)
64 Tirmizi, “el-Birr”, 33. (Tirmizi, hadisin Mürsel olduğunu belirtir.)
65 İbn Mace, “Edeb”, 3. (Hadisin senedinde bulunan el-Haris b. en-Numan adlı ravi hakkında İbn Hıbban güvenilir dese de Ebu Hatem bu raviyi gevşek saymıştır. Bu nedenle Hasen hükmü verilmiştir. Hatipoğlu, Sünen-I İbn Mace Tercüme ve Şerhi, 9/459)
66 Suyuti, el-Cami’u-Sağir, 2/538. (Beyhaki Şuabu’l İman’da zikretmiştir. Zayıf hadistir.)
67 Muhammed b. İsmail el-Buhârî, es-Sahîh, nşr. Muhammed Zuheyr b. Nasır, (Dâru Tavki’n-Necat, Beyrut, 2001). “Cumʿa”, 11; Müslim, “İmâre”, 20
68 İbn Kayyım el-Cevziyye, Tuhfetu’l-Mevdud bi Ahkami’l-Mevlud, Çev. Mahmut Kısa, (İstanbul: Kitap Dünyası, 2012), 270-275.