Pursaklar İlçesinin Tarihçesi
Pursaklar 5747 sayı ve 06.03.2008 tarihli Kanunla PURSAKLAR İLÇESİ Kurulmuştur. Coğrafî olarak Ankara’nın kuzeyine düşen İlçemiz, Ankara-Çubuk arasında yer almakta olup Ulus’a 12 km uzaklıktadır.
TARİHÇESİ
Pursaklar, Ankara’nın en eski köylerinden birisidir. Osmanlı Devleti’nden günümüze intikal eden ve Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi ile Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğünde muhafaza edilen tapu-tahrir defterleri ve evkaf defterlerinde kaydı mevcuttur.
Pursaklar adına, ilk olarak 1463 yılında Osmanlı Devleti tarafından yaptırılan tahrir defterlerinde rastlıyoruz. Söz konusu kayıtlarda Pursaklar ismi, “Busaklar” olarak geçmekte olup, başındaki “B” sesi zamanla “P”ye dönüşmüş, “U” harfinden sonra da bir “R” harfi türeyerek günümüze kadar gelmiştir.
1463, 1530, 1571 tarihli tahrir defterlerinde Pursaklar, Anadolu vilayeti içinde yer alan Ankara. Livasına bağlı Çubuk kazasının bir köyü durumundadır. Daha sonraki dönemlerde Ankara’nın merkez köyleri içerisine dahil edilmiştir.
Çubuk ilçesi ve köylerinin tarihi ile ilgili olarak Hüseyin ÇINAR ve Osman GÜMÜŞÇÜ’ nün beraber hazırlamış olduğu “Osmanlı’dan. Cumhuriyete Çubuk Kazası” adlı eserde oldukça geniş bilgiler verilmiştir.
Pursaklar, 1463 tarihli Tahrir Defterindeki kayıtlara göre yarısı timar, yarısı da vakıf arazisidir. Toplam 37 hanenin yaşadığı bir köy olan Pursaklar’da 12 hanenin yıllık geliri Ankara kalesi muhafızlarına, diğer 25 hanenin yıllık geliri yine Ankara’da bulunan Melike Hatun Medresesi Vakfına aittir.
Yeri gelmişken Melike Hatun hakkında bilgi vermek, köyün tarihini daha eskilere dayandırmak açısından önemlidir. Selçuklu ve Osmanlı vakıflarının kurucuları arasında çok sayıda kadın şahsiyetler de vardır. Bunlardan biri olan Melike Hatun 14. yüzyılda yaşamış olup varlıklı bir aileye mensuptur. Ankaralı olan Melike Hatun öldüğünde geriye: cami, medrese, hamam, çeşme ve bahçe gibi çok sayıda hayır eseri bırakmıştır. Bu eserlerden en önemlisi Melike Hatun Medresesi olup, halk arasında “Kara Medrese” olarak da bilinmektedir, inşaatında kullanılan taştan dolayı bu adla tanınan medresede Hacı Bayram Veli Hazretlerinin de (1352-1430) ders verdiği bilinmektedir.
Bu bilgilerden hareketle köyün tarihçesini daha gerilere götürmek mümkündür.
Osmanlı Devleti zamanında belli aralıklarla yapılan arazi kayıtlarının (tahrirlerin) yenilendiğini görüyoruz. 1530 yılında yapılan tahrirde Pursaklar’ da ki hane sayısı 37’den 13’e düşmüştür. Hanelerden 6’sının geliri ilk tahrirde olduğu gibi Ankara Kalesi Muhafızlarına, 7 hanenin geliri de Melike Hatun Medresesi Vakfına ayrılmıştır.
Bugün Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü’nde muhafaza edilen 1571 tarihli 74 Numaralı Mufassal Tahrir Defteri’nde hane sayısı 13’den 53’e çıkmıştır.c5> 28 hanenin geliri timar, 25 hanenin geliri daha önceki tahrirlerde olduğu gibi Melike Hatun Medresesi Vakfına bırakılmıştır.<6) Bu son defter mufassal (detaylı) olup, aile reisleri isimleriyle tek tek zikredilmiştir.
Yukarıda görüldüğü gibi Pursaklar’ da ki hane sayısı dönem dönem farklılık göstermektedir. Azalmasını göçlerle, çoğalmasını ise nüfus artışı ve bağlı mezraların artması ile izah etmek mümkündür.
1901 (1317) tarihine kadar Pursaklar ile ilgili bilgi veren ayrıntılı bir kayda rastlamadık. Özellikle Tanzimat sonrası ortaya çıkan ve idari yapılanma sonucu 1844-1845 yılları arasında vergi defteri olarak hazırlanan “Temettuat Defterleri” tam değildir. Temettu- at Defterleri, Tahrir Defterleri gibi ayrıntılı olarak köyler, köylerde yaşayan hane sahipleri ve besledikleri hayvanlar ve araziler hakkında geniş bilgi vermektedir. Komşu köyler olan Bağlum ve Sol- fasol’un “Temettuat Defterleri” olmasına rağmen Pursaklar köyünün “Temettuat Defteri” Osmanlı Arşivi kataloglarında yoktur. Pur- saklar’ın tarihçesi açısından Temettuat Defteri’nin önemi büyüktür.
Temennimiz Osmanlı Arşivi’nde yürütülen tasnif çalışmalarında ortaya çıkmasıdır. Pursaklar ile ilgili araştırmalarımızda ortaya çıkan belgeler zaman içerisinde tarihçeye ilave edilecektir.
Ankara il Özel idareden Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı’na intikal eden 1901 (1317) tarihli Arazi ve Emlak Esas Defteri’nde köydeki haneler ve aile reisleri İle arazi kayıtlarına ayrıntılı olarak yer verilmiştir.
Bu kayıtlara göre Pursaklar, 60’ı Müslüman, 2’si Hıristiyan 62 hanedir. Bu iki Hıristiyan nüfustan biri Rum, diğeri Ermeni asıllıdır. Gayr-i Müslim vatandaşlarımızın Pursaklar’ da evleri olmakla beraber, esas ikâmet yerlerinin Ankara’da Kurt ve imam Yusuf mahalleleri olduğu söz konusu defterde ayrıca yazılıdır.
1901 (1317) tarihli kayda kadar Pursaklar köyü ve mezralarında Gayr-ı Müslim nüfus bulunmamaktadır. Tanzimat’ın ilanından sonra Devletin elindeki arazileri işletenlere devredilip tapulandık- tan sonra, çiftçilikten çeşitli sebeplerle vazgeçen hane sahipleri tarafından bağ ve tarlalar yavaş yavaş başta Gayr-i Müslim vatandaşlarımız olmak üzere muhtelif kişilere satılmıştır.
Pursaklar’ ın kurulması İle ilgili büyüklerimizden bize intikal eden sözlü bilgileri ve tarihi gerçekleri de aktarmak yerinde olacaktır.
Pursaklar’ ın ilk önce Kavacık Memba suyunun kenarında kurulu olduğu, Çubuk Ovası kenarında bulunan bu köyün eşkıya baskısı ve zulmünden dolayı bugün “Eski Köy” olarak bilinen yere bundan 150-200 sene önce (kesin tarihi belli değil) taşındığı söylenmektedir.
Bu sözlü aktarım bir gerçeğe dayanmaktadır. 1463, 1530 ve 1571 yıllarında Pursaklar’ ın da yer aldığı tahrir ve evkaf defterlerinde ayrıca bir “Kavacık” köyüne rastlıyoruz.
Kavacık köyü, 1463’te 10, 1530’da 10 ve 1571’de 11 hane olup, Devletin koyduğu vergilerden muaftır. Komşu Kösrelik köyü ve Karyağdı bölgesinde yer alan sekiz çiftlik araziyle beraber (Karyağdı, 1463 tarihinde köy olarak kayıtlı olup, sonraki tarihlerde köy terk edilmiştir.) Sivas’ta bulunan Buruciye Medresesine vakfedilmiştir. 1571 tarihli Evkaf-ı Liva-i Ankara Defterlerindeki kayda göre Kavacık köyünün geliri, bu tarihten sonra Ankara’da bulunan Mevlana Abdullah’ın yaptırdığı medresede müderris olan kişiye tahsis edilmiştir. Daha sonraki bir tarihte Kavacık köyü halkının Pursaklar köyüne dahil olduğunu sözlü rivayetlerden öğreniyoruz. Taşınma ile ilgili herhangi bir kayıt elimizde yoktur.
Bugün Kavacık köyü artık haritalarda bir köy olarak değil, memba suyu ve mevkî adı olarak yaşamaktadır.
1901 yılında 62 hane olan Pursaklar, Balkan, I. Dünya ve Kurtuluş Savaşlarına çok sayıda asker yollamıştır. Çoğu şehit olan bu kahramanlardan maalesef çok azı sağ dönebilmiştir.
Bu durum, köyün hane sayısında çok etkilemiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında Pursaklar’ ın 30 hane civarına düşmesi, köyümüzün yaşadığı felaket ve acıları gözler önüne sermektedir. 1935 yılında yapılan genel nüfus sayımına göre Pursaklar’da 136’sı erkek, 136’sı kadın toplam 272 kişi yaşamaktaydı. 1901 yılına göre bu nüfus sayımı sonucu, nüfusu azalan Pursaklar’ ın kendini hâlâ toparlayamadığını göstermektedir.
1960’lı yıllarda Pursaklar, ilk yerleşim alanı olan “Eski Köy” bölgesinde meydana gelen bir heyelan sonucu, devletin yardımı ile plânlı olarak inşaa edilen, bugün Merkez Mahallesi olarak tanınan son yerleşim alanına taşınmıştır. 1965 yılında yapılan genel nüfus sayımına göre Pursaklar nüfusu; 294 erkek, 265’i kadın olmak üzere toplam 559 kişidir.
Pursaklar’ ın taşındığı son yerleşim alanının yol kenarı olması, çevrede kurulan fabrikalarda çalışan işçilerin bu bölgeyi ikamet etmek üzere seçmesine sebep olmuştur. Genellikle çevre vilayetlerden gelen bu sakinlerle Pursaklar’ ın nüfusu çoğalmış, 1987 yılında nüfusu 2000’i geçtiğinden belediye teşkilatına kavuşarak “BELDE” sıfatını kazanmıştır.
Pursaklar’da Belediye imar çalışmalarının tamamlanması sonucu hızlı bir inşaat süreci başlamış, akabinde nüfus da artmaya başlamıştır.
Pursaklar Belediyesi 10.07.2004 tarih ve 5216 Sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu Kapsamında, Büyükşehir Belediyesine bağlanmış ve İlk Kademe Belediyesi olarak hizmetine devam etmiştir.
Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde İLÇE KURULMASI hakkındaki 5747 sayı ve 06.03.2008 tarihli Kanunla PURSAKLAR İLÇESİ Kurulmuştur.
Pursaklar artık resmi kayıtlara göre 159.676, kişilik nüfuslu bir İLÇE olmuştur. Altınova, Sarayköy ve Sirkeli ilk kademe belediyelerinin tüzel kişilikleri kaldırılmıştır. Altınova İlk Kademe Belediyesinin Yıldırım Beyazıt ve Peçenek mahalleleri ile Sarayköy ve Sirkeli belediyeleri Pursaklar İlk Kademe Belediyesine katılmıştır. Pursaklar merkez olmak üzere Ankara İlinde Pursaklar İlçesi olarak resmi kayıtlara girmiştir.
Pursaklar İlçe Belediyesi artık 24.000 Hektar olmuş ve Pursaklar (Merkez Mah., Fatih Mah., Yunus Emre Mah., Mimar Sİnan Mah., Tevfik İleri Mah., Ayyıldız Mah.) Altınova (Yıldırım Beyazıt Mah., Peçenek Mah.,) Saray (Gümüşoluk Mah., Osman Gazi Mah., Cumhuriyet Mah., Fatih Mah.,), Altınova, Sirkeli (Yeşilyurt Mah., Yeşilova Mah., Abadan Mah., Karaköy Mah., Yuva Mah., Kösrelikkızığı Mah., Karşıyaka Mah. Gümüşyayla Mah.) Mahalleriyle ve 03 Ocak 2012 tarih ve 28162 sayılı resmi gazetede yayınlanan; 2011/963 sayılı kararla ilçemize bağlanan ve belediye sınırlarımıza dahil edilen Yenikaraköy Mahallesiyle toplam 21 Mahallesiyle hizmet vermeye devam etmektedir.
Kaynaklar:
1- Hüseyin ÇINAR – Osman GÜMÜŞÇÜ, Osmanlıdan Cumhuriyete Çubuk Kazası, Çubuk Belediyesi Yayınları, Ankara-2002-300
2- 867 (1463) Tarihli Mufassal Tahrir. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Maliyeden Müdevver Defterler, Defter No:9.
3- Kamil ŞAHİN, Ankara’da Melike Hatun Vakıfları, Vakıflar Dergisi, 22. sayı. 1991. 77-92. ss.
4- 438 Numaralı Muhasebe-I Vilayet-i Anadolu Defteri-I. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1993
5- Hicri 979 (1571) tarihli 74 Numaralı Mufassal Tahrir Defteri, 114/b. Tabu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi.
6- Hicri 979 (1571) tarihli Evkaf-ı Llva-i Ankara Defteri 558-80/a, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi
7- 1317 (1901) Tarihli Pursaklar Arazi ve Emlak Esas Defteri. 1-20. ss., Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı Arşivi,
8- Devlet İstatistik Enstitüsü 1935 Yılı ve 1965 Yılı Genel Nüfus Sayımı.
Bilgi ve Belge:
Murat ŞENER
Başbakanlık Devlet Arşivleri
Yayımlar Müdürü
Düzenleyen :
Kerim ŞENER
Yazı İşleri Müdürlüğü