4.SINIF FEN BİLİMLERİ DERSİ
YER KABUĞU VE DÜNYA’MIZIN HAREKETLERİ ÜNİTESİ
KONU ÖZETİ
Canlılar, Dünya’nın dış katmanında yani yer kabuğunda yaşarlar. Yer kabuğunda dağlar, tepeler, ovalar, vadiler, yaylalar gibi yeryüzü şekilleri bulunur.
Kayaçlar Nasıl Oluşur?
Manto katmanında bulunan magmanın yeryüzüne ulaşarak soğuyup katılaşmasıyla kayaçlar oluşur. Kayaçlar: rüzgâr, sıcaklık farkı, yağmur ve akarsu gibi dış faktörlerle parçalanır. Bunun sonucunda kayaçlar kaya, çakıl, taş ve kum taneciklerine dönüşür.
Yer kabuğundaki kayaçlar değişik amaçlarla kullanılır. Örneğin kum ve taş bina yapımında kullanılır. Mermer, inşaatlarda ve heykel yapımında kullanılır. Granit, zemin ve duvar yapımında kullanılır.
Mineral Nedir?
Kayaçların birbirinden farklı özellikte olmasını sağlayan ve yapılarını oluşturan maddelere mineral adı verilir. Mineraller doğal yollarla oluşan belli özelliklere sahip katı maddelerdir. Örneğin Pamukkale Travertenlerinin beyaz renkte ve yumuşak bir yapıda olması bu mineraller sayesindedir.
Kayalar rüzgâr, sıcaklık farkı, yağmur ve akarsu gibi dış faktörlerle parçalanır. Bunun sonucunda kayalar, çakıl, taş ve kum taneciklerine dönüşür.
Madenler
Yer kabuğunun derinliklerinde, çeşitli doğal etkenlerle oluşan ve ekonomik değeri olan kayaçlara maden adı verilir.
Kayaçların bazıları çok değerlidir. Altın, gümüş, bakır, bor, demir, kurşun, cıva, linyit ve mermer değerli kayaçlara örnek olarak verilebilir
Bu kayaçları yeryüzüne çıkarabilmek için maden ocakları açılır. Maden ocaklarında taş ve toprakla karışık olarak çıkarılan madenler, ekonomik değeri olmayan taş ve topraktan arındırılır.
Daha sonra bu madenler teknoloji ve sanayide ayrıca birçok eşyanın yapımında ham madde olarak kullanılır.
Altın, gümüş, bakır, demir gibi madenler kayaçların içinde bulunur. Bu kayaçları yeryüzüne çıkarabilmek için maden ocakları açılır. Maden ocaklarından çıkarılan kayaçlara birtakım işlemler uygulanır. Kayaçlar, güçlü matkaplar ve kesici aletler ile parçalanıp yüksek ısılarda eritilir. Böylece ekonomik olarak değersiz taş ve topraklarından arındırılmış olur.
Madenlerin Kullanım Alanları
Evimizde kullandığımız birçok araç gerecin ham maddesi madenlerdir. Madenler, mutfakta kullandığımız çatal, bıçak, kaşık, tencere gibi araç gereçlerde; televizyon, bilgisayar, telefon gibi elektronik aletlerde ham madde olarak kullanılmaktadır.
Altın: Kuyumculukta, Elektrik-elektronikte, Diş hekimliğinde, Süslemede, madalya yapımında, Resmi paralarda kullanılır
Bor: Tekstil, tarım, cam, seramik sanayisinde, bazı temizlik ürünlerinin yapımında ve uçak yakıtlarında bordan yararlanılır.
Demir: Otomobil yapımında, inşaatlarda, tren rayı ve köprü yapımında, bilgisayarların önemli bir parçası olan manyetik depolama alanlarının yapımında kullanılır.
Bakır: Elektrik-elektronikte, inşaatlarda, ulaşımda, kuyumculukta, boya üretiminde, turistik eşya ve mutfak eşyası yapımında kullanılır.
Mermer: Mutfak tezgâhlarında, süs eşyalarında, inşaat sektöründe, heykelcilik ve mezar taşı yapımında mermerden yararlanılır.
Linyit ve Taş Kömürü: Ev ve iş yerlerinde ısınma amaçlı kullanılan linyit, sanayide ve elektrik üretiminde de kullanılır. Taş kömürü yakıldığında linyit kömürüne göre daha yüksek ısı enerjisi verir. Bu nedenle demir çelik fabrikalarında kullanılır. Ayrıca elektrik üretiminde taş kömüründen de faydalanılır.
Gümüş: Süs eşyası, kaşık, çatal ve takı yapımı, dişçilik ve fotoğrafçılıkta kullanılır.
Çinko: Otomobil parçalarında, pillerin yapımında, televizyon ekranı üretiminde, floresan lambalarda kullanılır.
Krom: Paslanmazlık özelliği nedeniyle uçak ve gemi yapımında, boya maddelerinde, seramiklerde, paslanmaz çelik üretiminde kullanılır.
Nikel: Çekiç, pense, çatal, bıçak gibi aletlerin yapımında, uçak ve gemi yapımında, paslanmaz çelik üretiminde, yüksek ısılarda gösterdiği dayanıklılık nedeniyle jet motorlarında kullanılır.
Kurşun: Radyasyonu en az geçiren metal olması nedeniyle zararlı ışınlarda korunmada ve akü yapımında kullanılır.
Madenler teknolojinin pek çok alanında ham madde olarak kullanılmaktadır. Maden varlıkları ülkelerin en önemli ekonomik güçleridir. Ayrıca madenlerin kullanım alanının fazla olması günlük yaşantımızdaki önemlerini bir kat daha artırmakta
Fosil Nedir?
Geçmişte yaşamış canlıların taşlaşmış kalıntı veya izlerine fosil denir. Fosilleri inceleyen bilim insanları eskiden yaşamış canlılar ve bu canlıların yaşadığı bölge hakkında önemli bilgiler elde edebilmektedir.
Fosiller Nasıl Oluşmuştur?
Ölen her canlı fosilleşmez. Fosilleşmenin gerçekleşmesi için canlı kalıntılarının hava ile temasının kesilmesi gerekir
Canlı kalıntısının üzeri taş, kum, kil veya toprak ile örtülür. Bu örtü canlı kalıntısı üzerinde tabaka oluşturur. Böylece canlı kalıntıları zamanla taşlaşarak fosilleşir. Havayla teması kesilen canlı kalıntısı çürümeye uğramaz ve böylece binlerce yıl bozulmadan kalabilir.
Fosillere sadece kayaçlarda rastlanmaz. Deniz dipleri, ağaç reçineleri veya buzullarda da fosiller bulunabilir. Örneğin buz kütlesi içinde mamut fosilleri, bitki reçinesi içinde böcek ve küçük sürüngenlerin fosilleri bulunmuştur. Fosil, milyonlarca yıl süren tüm bu aşamaların sonunda ortaya çıkar. Bilim insanlarının geçmişte yaşamış canlılara ilişkin birçok bilgi edinmesini sağlar.
Dünyanın Hareketleri
Üzerinde yaşadığımız Dünya’mız hareketsizmiş gibi görünür. Oysa bütün gök cisimleri gibi Dünya’mız da sürekli hareket hâlindedir. Dünya’nın dönme ve dolanma olmak üzere iki türlü hareketi vardır.
1.Dünya’nın Dönme Hareketi
Dünya’nın kendi etrafında dönme hareketinin yönü batıdan doğuya doğrudur. Dünya, dönme hareketini 24 saatte tamamlar. Bu süre bir gün olarak kabul edilir. Bir günlük zaman dilimi saat, dakika, saniye gibi zaman dilimlerine ayrılmıştır. Dünya’nın kendi etrafında dönmesi sonucunda gece ve gündüz oluşur. Dünya kendi etrafında dönerken
Güneş’e dönük olan yüzü aydınlık olur. Burada gündüz yaşanır.
Dünya’nın Güneş’e dönük olmayan yüzü ise ışık alamadığı için karanlıkta kalır. Burada da gece yaşanır. Dünya’mız kendi etrafında döndükçe karanlık ve aydınlık bölgeler değişerek devam eder.
2. Dünya’nın Dolanma Hareketi
Dünya, kendi etrafında dönerken aynı zamanda Güneş’in etrafında da dolanma hareketi yapar. Dolanma hareketinin yönü batıdan doğuya doğrudur.
Dünya, Güneş çevresinde dolanma hareketini 365 gün 6 saatte tamamlar. Bu süre bir yıl olarak kabul edilir. Bir yıllık zaman dilimi ay ve hafta gibi zaman dilimlerine ayrılmıştır.
1 yıl = 12 ay = 52 hafta = 365 gün 6 saat
Dünya’nın Güneş etrafında dolanma hareketi sonucunda mevsimler oluşur.
Dolanma hareketi sırasında Dünya’nın Güneş’e göre konumu değişir. Bu durum yeryüzündeki sıcaklıklarda da değişimlere neden olur. Örneğin yaz ve kış mevsimlerinde sıcaklıklar farklılık gösterir.
HAZIRLAYAN: TUNCAY YILDIRICI